Capek Karel - Bajki i przypowiastki

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
KAREL CAPEKBAJKI I PRZYPOWIASTKIZ J�ZYKA CZESKIEGO PRZE�O�Y�A ANNA JOLANTA BLUSZCZWST�PEM OPATRZY� J�ZEF ZAREKTYTU� ORYGINA�U BAJKY A PODPOVIDKYJ�ZEF ZAREK:INNY �WIAT KAROLA �APKA1K. �apek jest drugim po J. Ha�ku pisarzem czeskim, znanym tak szerokim rzeszomczytelnik�w. Jego utwory t�umaczono na ponad trzydzie�ci j�zyk�w. Budzi�y onedu�e zainteresowanie r�wnie� w Polsce. Blisko dwadzie�cia tom�w przek�ad�w iwznowienia �wiadcz� o tym dowodnie. Ba, posiadamy nawet w�asn� monografi� �apka,wydan� w tym samym roku co pierwsza monografia czeska! Dane te mog� wskazywa�,�e tw�rczo�� popularnego prozaika i dramaturga nie kryje ju� dla nas �adnychtajemnic. Tak jednak jeszcze nie jest. A przekona� si� o tym mo�na si�gaj�c pooddawan� w�a�nie do .r�k czytelnik�w ksi��k�. Takiego �apka dotychczas nieznamy.Do tej pory, stosownie do wielko�ci autora Inwazji jaszczur�w t�umaczono naj�zyk polski g��wnie jego wielkie dzie�a. Wielkie w znaczeniu przeno�nym idos�ownym, jako �e dominuj� w�r�d nich g�o�ne dramaty i powie�ci. Skromniejszeilo�ciowo s� przek�ady opowiada�. Zupe�nie za� ubogo wygl�daj� przek�ady utwor�wjeszcze .drobniejszych. Tymczasem rozmiar dzie�a nie pozostaje w �adnymuchwytnym zwi�zku z jego warto�ci�. Walory wi�kszo�ci aforystycznych �bajek�,najdrobniejszego z uprawianych przez pisarza gatunk�w, nie pozostawiaj� chyba codo tego w�tpliwo�ci.Bajki i przypowiastki ujawniaj� nie tyle interesuj�c� fabu�� lub bogactwoszczeg��w, znane nam z innych utwor�w, co raczej ich brak. Trawestuj�c jedno zeznanych zda� �apka mo�na by powiedzie�, �e im bardziej z�o�ona jest akcja, tymskromniejsze s� prawdy, jakie ona przekazuje. Rezygnacja z tej z�o�ono�ci,ograniczenie si� do jednego zdarzenia jest wi�c r�wnoznaczne z wyeksponowaniemmy�li. W przypadku �bajki� b�dzie to prawda�mora�. Ta, o kt�rej w po�wi�conymjej felietonie autor napisze, �e najlepsza jest w�wczas, gdy rzeczywisto�� mo�esi� od niej czego� dobrego nauczy�.Ze wzgl�du na wielko�� i tendencje poznawczo�dydaktyczne umieszczamy Bajki najednym z biegun�w tw�rczo�ci �apka. Je�li jednak we�miemy pod uwag� budow�wewn�trzn� tych utwor�w, fakt, �e materia�em �bajki� i �przypowiastki� jestm�wienie, czy dok�adniej � wypowied�, to wtedy trzeba je umie�ci� w centrum, nalinii ��cz�cej powie�� z dramatem. Je�li za� na plan pierwszy wysuniemyporuszan� w nich problematyk�, to w�wczas musimy je wsun�� mi�dzy powie�� afelieton. Owo centralne po�o�enie prezentowanych utwor�w jest o tyle istotne, �edzi�ki temu skupia si� w nich jak w soczewce to, co dla ich autoranajistotniejsze: wspomniane ju� zainteresowanie prawd� oraz j�zykiem m�wionym,czy wreszcie fascynacja �inno�ci�� �wiata � tymi jego stronami, kt�re s�przeci�tnemu czytelnikowi nieznane lub na kt�re nie zwraca on uwagi. Ambicj�pisarza jest wype�nienie luki w wiedzy o �wiecie i o cz�owieku. Luki, kt�ra mo�esi� okaza� dla cz�owieka gro�na.W jednej z uwag na temat �innego �wiata� czytamy u �apka: �S�dz�, �e na to, bywyobrazi� sobie inny �wiat, nie trzeba ani sn�w, ani halucynacji. Inny �wiatjest bowiem wsz�dzie tam, gdzie nas jeszcze nie by�o, jest za lini� horyzontu,na dnie wody, za murem niedost�pnego ogrodu. Gdy jako ma�y ch�opiec zakrad�emsi� przez p�ot do obcego ogrodu, przysi�gam, �e znalaz�em tam kwiatycudowniejsze ni� gdziekolwiek indziej i �e rwa�em owoce o smaku nie znanym mi iwspania�ym. Nast�pnie inny �wiat znajduje si� r�wnie� tam, gdzie przynajmniejinni nie byli i nie widzieli owych rzeczy przedziwnych i niezwyk�ych, kt�re myujrzeli�my. Inne �wiaty s� wsz�dzie, dok�d dotarli w�drowcy i awanturnicyoczarowani tym, �e widzieli wi�cej ni� inni. Za ka�d� granic�, kt�ra ograniczanasze do�wiadczenie, znajduje si� inny �wiat�*.Uwag� t� przytoczy�em prawie w ca�o�ci nie dlatego, �e m�wi ona o jednym zmotyw�w bajki czy ba�ni, ale dlatego, �e jest niezwykle charakterystyczna dla�apka i dla jego postawy wobec �wiata. Pisarza tego nie interesuje bowiemnaprawd� ani �wiat �przeci�tny�, ani �wiat ca�kowicie wymy�lony, lecz �wiat,jakim mo�na go zobaczy� i �wiat, jakim on sta� si� mo�e. Takiej postawiezawdzi�czamy kolejne literackie wersje i odmiany �apkowskiego �wiata.2Wariantem �innego �wiata�, kt�ry przyni�s� pisarzowi �wiatow� s�aw� by� wariantfuturologiczny. Odnajdziemy go w dramatach: RUR (Rossum�s Universal Robots) iSprawa Makropulos oraz w powie�ciach: Fabryka absolutu i Krakatit. Ca�a ta seriautwor�w pojawia si� w latach 1920�1924. Akurat wtedy, gdy w Czechach konstytuujesi� awangarda literacka, gloryfikuj�ca wsp�czesn� cywilizacj� i z nadziej�patrz�ca na jej rozw�j. W obrazach �apka post�p nie uszcz�liwia jednakludzko�ci. Przeciwnie � prowadzi do katastrofy. Dokonuje si� on bowiem w sferzetechniki, a nie mentalno�ci cz�owieka.Roboty z RUR (nota bene s�owo �robot� zosta�o stworzone przez �apka) maj�wyzwoli� cz�owieka od pracy i uczyni� go bardziej szcz�liwym, ludzkim. Jednakz�o, miast ulec likwidacji� pot�guje si�. W efekcie wybucha bunt robot�w,przynosz�cy zag�ad� ludzko�ci. Jedyny promyk nadziei stanowi perspektywamimowolnego ucz�owieczenia robot�w.W zwi�zku z RUR, jak i nast�pnymi utworami, cz�sto m�wi si� o utopii. Jak jednakwida�, mamy do czynienia raczej z antyutopi�. Dramat nie pokazuje przecie��wiata idealnego, a nawet przeczy mo�liwo�ci jego istnienia. Podobn� wymow�posiada Sprawa Makropulos, w kt�rej odkrycie eliksiru �ycia antagonizuje ludzi.Motyw cudownego odkrycia lub wynalazku podejmuj� tak�e obie wspomniane powie�ci,lecz i w nich osi�gni�cia my�li ludzkiej prowadz� �wiat ku przepa�ci. W Fabryceabsolutu dzieje si� tak za spraw� karburatora, kt�ry rozk�ada materi� w spos�bdoskona�y, wyzwalaj�c energi� i daj�c produkt uboczny � absolut. Masowaprodukcja karburator�w rodzi w �wiecie chaos i grozi konfliktem totalnym w imi�przyw�aszczonych sobie absolut�w. W miejsce �kr�lestwa ducha� pojawia si� widmo��wi�tej wojny�. W nast�pnej powie�ci �wiatu zagra�a, tytu�owy krakatit �materia�, kt�ry r�wnie� wyzwala olbrzymi� energi�. Niestety zainteresowani s�nim przede wszystkim przedsi�biorczy agenci i genera�owie. Rzeczy wielkieokazuj� si� ostatecznie ma�ymi.Przedstawione sytuacje pe�ne s� dramatyzmu nie dlatego, �e odkrycia i wynalazkis� gro�ne, ale dlatego, �e gro�nymi czyni je cz�owiek. W par� lat p�niej �apeknapisze, �e nie boi si� w�adzy maszyn, lecz w�adzy cz�owieka nad cz�owiekiem.Jako �e �stosunek maszyn do ludzi zale�y g��wnie od tego, jaki b�dzie stosunekludzi do ludzi�.Obawy pisarza nie by�y bezpodstawne. Ju� do�wiadczenie pierwszej wojny �wiatowejnauczy�o go, jak �atwo apokalipsa mo�e przybra� kszta�ty realne. Wizja literackamia�a stanowi� przestrog�. Jeszcze raz t� przestrog� pisarz powt�rzy w latachtrzydziestych, kiedy niebezpiecze�stwo przybierze kszta�t faszyzmu. Pojawi si�wtedy powie�� Inwazja jaszczur�w i dramat Bia�a zaraza. W obu utworach autorpos�u�y si� czyteln� alegori�. Istnia� ju� zreszt� precedens w postacialegorycznej komedii Z �ycia owad�w (1921), napisanej przez Karola �apkawsp�lnie z bratem J�zefem. Na przyk�adzie motyli, �uk�w i mr�wek pokazywa�a ona,do czego zostaje sprowadzone �ycie, je�li jednostki i spo�ecze�stwa kieruj� si�pop�dami instynkt�w i prawem walki o byt. Totalitarne spo�ecze�stwo owad�wzostanie teraz zast�pione przez totalitarne spo�ecze�stwo p�az�w i szerz�c� si�b�yskawicznie epidemi� �tr�du�.W wypowiedzi radiowej z r. 1936 �apek powie o Inwazji: �Nie chodzi�o tu ofantazj�; t� got�w jestem da� dodatkowo i bezp�atnie, ile kto zechce, alechodzi�o mi tu o rzeczywisto��. Nic na to nie poradz�, ale literatura, kt�ra nietroszczy si� o rzeczywisto�� ani o to, co si� naprawd� dzieje ze �wiatem, kt�ranie chce reagowa� na to z si��, jaka dana jest s�owu i my�li, taka literatura �to nie moja specjalno��*. Dobitnym potwierdzeniem tej wypowiedzi, pozadzia�alno�ci� obywatelsk� pisarza, sta� si� ostatni dramat �apka, Matka (1938),z symboliczn� scen�, w kt�rej kobieta posiadaj�ca jedynego syna � m�� i starsisynowie zgin�li w walkach wcze�niej � decyduje si� da� mu do r�ki bro�. Scena tajest tym bardziej wymowna, �e wysz�a spod pi�ra autora, znanego ze swychpogl�d�w pacyfistycznych.3Pod ci�nieniem zdarze� zewn�trznych �apkowski �inny �wiat� zyskuje wiele rys�w,kt�re okre�la si� mianem realistycznych. Prowadzi to do ukszta�towania si� prozyopozycyjnej wzgl�dem utwor�w typu science�fiction. Za skrajny przypadek takiejprozy trzeba uzna� Pierwsz� brygad�, powie�� mocno osadzon� w �rodowiskug�rniczym i skupiaj�c� uwag� na tych � warto�ciach, kt�re ka�� cz�owiekowiwalczy� solidarnie o �ycie innych. Czyni to m.in. g��wny bohater Standa. Analizapsychologiczna jego postaci zajmuje w utworze sporo miejsca. Zatem nie fabu�a inie narracja wysuwaj� si� w powie�ci na czo�o, lecz w�a�nie bohater.Podobn�, cho� nie zawsze tak dominuj�c� pozycj� bohatera obserwowa� mo�emy wutworach, kt�re podejmuj� problematyk� prawdy. Prawda bowiem odnosi si� u �apkaprzede wszystkim do cz�owieka. Wida� to szczeg�lnie w dzie�ach z lattrzydziestych, a wi�c w Trylogii oraz nie doko�czonej powie�ci Osiem twarzymistrza Foltyna. Ale pocz�tki �apkowskiego zainteresowania prawd� pojawiaj� si�oczywi�cie znacznie wcze�niej. �lady tego odnajdziemy ju� w opowiadaniach z tomuBo�a m�ka (1917). Pog��bienie tej problematyki przynosz� teksty p�niejsze, np.w��czone do Ksi�gi apokryf�w �Credo Pi�ata�, czy niekt�re opowiadania z cykluOpowie�ci z r�nych kieszeni (�Poeta�, �Zbi�r znaczk�w�), wyra�nie zapowiadaj�ceprzysz�� Trylogi�. Rzecz� znamienn� jest te� fakt, �e szereg bohater�w wwymienionych utworach posiada�o swoje pierwowzory w rzeczywisto�ci, np.prototypem poety Jaroslava Nerada by� czo�owy przedstawiciel awangardy Vit?zslavNezval, prototyp... [ Pobierz całość w formacie PDF ]